2018: Het jaar van de wolf

Een krachtige hals, een sterke borstkas, een slanke buik, lange en stevige poten en een dik behaarde staart; het is niet erg waarschijnlijk dat je zomaar een wolf tegenkomt, maar wie het meemaakt kan maar het beste het hoofd koel houden. Probeer een foto te maken en meld de waarneming, adviseert Wolven in Nederland. De organisatie is een samenwerking van natuurorganisaties als Natuurmonumenten, de Koninklijke Jagersvereniging en het IVN en probeert Nederland voor te bereiden op de onvermijdelijke terugkeer van het roofdier.

Op 22 februari was het moment eindelijk daar. Een wolf, die eerder die week was gespot in het Duitse plaatsje Rees en vandaar naar Bennekom en Wageningen was gelopen, werd 's nachts rond 1.30 uur gefilmd in Veenendaal. Johnny van Dijk had laat gewerkt en kwam het beest onderweg naar huis tegen op de Nieuweweg.

"Ik dacht eerst dat er een grote hond op de weg stond", vertelde Van Dijk de volgende ochtend aan RTV Utrecht. "Hij was heel kalm en liep toen langs mijn auto. Ik heb hem gevolgd en een filmpje gemaakt." Wolven in Nederland bevestigde aan de hand van de beelden dat het vrijwel zeker een wolf was. Bang was Van Dijk niet. "Het dier maakte geen wilde indruk. Ik had hem op drie meter afstand, en dat was best grappig."

Voor het eerst in bijna 250 jaar was er een echte wolf waargenomen in de provincie Utrecht. Natuurbeschermers stonden letterlijk te juichen bij het nieuws. "Dit is de mooiste dag uit mijn carrière", zei boswachter Hugo Spitzen van Utrechts Landschap. "Het is de kroon op het werk van jarenlange natuurbescherming. Het is eindelijk zover!"

Maar niet iedereen is blij met de oprukkende wolf. Boeren zien de beschermde status van het roofdier met lede ogen aan. Ook al hebben wolven vooral reeën, wilde zwijnen en jonge edelherten op het menu staan, zwervende exemplaren grijpen ook hun kans bij vee, en dan vooral bij schapen. Nederland is veel te dichtbevolkt voor een wolf, betoogde melkveehouder Niek van der Horst uit Cothen. "En als hij met het wild klaar is dan gaat hij aan de huisdieren beginnen", zo voorspelde hij in februari al aan RTV Utrecht.

De Europese wolf is een beschermde diersoort en vindt sinds een jaar of dertig de weg terug naar zijn leefgebieden van eeuwen geleden. Anders dan de mythische figuur uit sprookjes en fabels vergrijpt hij zich zelden aan meisjes met rode kapjes, biggetjes in huisjes van stro of geitjes die wachten tot hun moeder terugkomt van de markt. Volksverhalen hebben de wolf een slechte naam bezorgd.

Toch is het van nature mensenschuwe dier zeker niet ongevaarlijk, staat in het concept-wolvenplan waarover de twaalf provincies zich op dit moment buigen. "Een wolf is een roofdier, geen knuffel, die met respect behandeld moet worden", schrijven de beleidsmakers. Volgens hen kunnen mensen in een gebied met wolven weliswaar gewoon blijven recreëren, maar honden moeten dan wel aangelijnd blijven en wolven voeren is uit den boze. Kortom, waar een wolf zich vestigt, moet de mens zich een beetje aanpassen, vinden de provinciebestuurders.

Dat wolven ooit uit Nederland zijn verdwenen is mensenwerk geweest. De roofdieren werden sinds de late Middeleeuwen gezien als bedreiging voor het vee en de wildstand. Er werden zelfs regionale drijfjachten georganiseerd, waarbij de lokale bevolking de opgejaagde wolven bij rivieren als de Vecht, de Rijn of de Eem opwachtte om ze vanuit schuiten dood te knuppelen.

Voor mannen van veertien tot zestig jaar was deelname aan de door bestuurders georganiseerde wolvenjachten in die tijd vaak verplicht. De actie werd op een plakkaat aangekondigd en vaak was het advies om voor drie dagen proviand mee te nemen. Van de meeste klopjachten ontbreken betrouwbare vangstgegevens, maar duidelijk is wel dat de wolf van lieverlee richting het zuidoosten van ons land werd teruggedrongen.

In veel gewesten waren bovendien fikse premies uitgeloofd voor het doden van individuele wolven. In Utrecht was de beloning in de zeventiende en achttiende eeuw zelfs bijna gelijk aan het jaarloon van een toenmalige arbeider. Volgens Wolven in Nederland werd de laatste Utrechtse wolf in 1775 gedood.

Een eeuw later werden uiteindelijk ook in het zuiden van het land de laatste waarnemingen gedaan. De wolf was na eeuwen van vervolging uit Nederland verdreven. De diersoort zocht zijn toevlucht in Oost-Europa en in de bergen van Italië en Spanje. Het duurde nog ongeveer honderd jaar voor het tij zou keren.

In 1982 tekenden alle Europese landen in Bern een verdrag waarin behalve veel andere diersoorten ook de wolf als beschermde soort was aangemerkt. Sindsdien is het roofdier bezig aan een gestage opmars naar het noordwesten van Europa.

In Duitsland zijn onlangs 73 roedels, dertig wolvenparen en drie 'eenzame' wolven geteld. Puberende welpen die een nieuwe leefgebied zoeken komen steeds dichter bij de grens en nemen inmiddels af en toe een kijkje in Nederland.

Na een mogelijke, maar niet te bevestigen waarneming in 2011 bij het Gelderse Duiven baarde in 2013 de vondst van een dode wolf in de Noord-Oostpolder opzien. Het dier bleek echter in Oost-Europa gedood te zijn en door onbekenden langs de weg bij Luttelgeest te zijn gedumpt. In 2015 werd voor het eerst met zekerheid vastgesteld dat een zwervende wolf de Nederlandse grens was overgestoken.

Sindsdien worden wolven steeds vaker in ons land gesignaleerd. Afgelopen voorjaar plaatste, voor zover we weten voor het eerst in 243 jaar, een wolf zijn poten eindelijk ook op Utrechtse bodem.

Nederland is een van de laatste West-Europese landen waar de wolf zijn comeback maakt. Dat de dieren zich hier voorgoed zullen vestigen lijkt inmiddels een kwestie van tijd. Volgens Wolven in Nederland passen de dieren zich gemakkelijk aan hun omgeving aan en is er bij ons ruimte genoeg om een territorium van gemiddeld 225 vierkante kilometer af te bakenen.

Een analyse uit 2012 wijst uit dat ons land theoretisch groot genoeg is voor zestien tot 44 roedels wolven. De verwachting is dat de eerste families in het noorden en oosten van Nederland een plek zullen vinden en dat daarna ook een groot deel van Utrecht in aanmerking komt. Natuurbeheerders juichen het toe, want wolven staan aan de top van de voedselketen en zorgen voor natuurlijke selectie. Zo dragen ze bij aan een gezonde wildstand, waardoor mensen zelf minder hoeven in te grijpen.

De terugkeer van de wolf kent echter ook een duistere kant. Volgens BIJ12, een samenwerkingsorganisatie van alle provincies, hebben wolven het afgelopen jaar in Nederland in 39 aanvallen zeker 143 schapen gedood. Dieptepunt was een ware slachting in Overijssel, waarbij een wolf in één juni-nacht 26 schapen en lammeren doodde.

Van twaalf incidenten met 21 gedode schapen moet DNA-onderzoek nog uitwijzen of wolven als schuldige aangewezen kunnen worden. Bij de gruwelijke cijfers moet wel vermeld worden dat vossen en loslopende honden jaarlijks enkele duizenden schapen doden of verwonden. Kennelijk zit het toch in de familie.

In Bunschoten kreeg schapenhouder Jos Hilhorst in maart ongewenst bezoek van een wolf, mogelijk hetzelfde exemplaar als het dier dat in Veenendaal had gelopen. Hilhorst had zijn zeventig schapen net van Hoogland-West naar de polder bij Zevenhuizen gebracht en ontdekte 's morgens een bebloed exemplaar dat apart van de kudde lag. "Het schaap was tussen de achterpoten helemaal aangevreten om de ingewanden eruit te kunnen halen", zei hij er later over tegen RTV Utrecht.

Uit DNA-onderzoek kwam naar voren dat de zwerfwolf van Bunschoten uit een roedel in het Duitse Nedersaksen kwam. Hilhorst heeft daardoor de twijfelachtige eer dat hij het eerste en voor zover bekend enige wolvenslachtoffer in onze provincie is. Hij komt in aanmerking voor een schadevergoeding van 255 euro. Die heeft hij volgens de openbare gegevens van BIJ12 overigens nog steeds niet ontvangen.

Om de afspraken over schadeloosstellingen aan te scherpen werken provincies en natuurorganisaties sinds afgelopen zomer aan een nieuw wolvenplan. Intussen dreigt het dier de beleidsmakers echter in te halen. Sinds anderhalf jaar zijn er al vrijwel continu wolven in ons land. Het afgelopen jaar hebben onderzoekers tien verschillende wolven uit Duitsland in het noorden en oosten van Nederland geïdentificeerd. Twee daarvan blijken het in buurprovincie Gelderland al maandenlang vol te houden door zich uitsluitend met wilde prooidieren te voeden. Een van deze wolvinnen lijkt op de Veluwe zelfs al een vaste woonplek af te bakenen.

In het nieuwe draaiboek, waarover komende maand wordt besloten, staat onder meer wanneer boeren een vergoeding krijgen als een wolf zich aan hun vee vergrijpt. Agrariërs die in een vastgesteld wolvengebied werken worden daarin verplicht om eerst zelf maatregelen te nemen tegen een aanval op hun dieren. De twaalf provincies doen suggesties als elektrisch gaas of een waakhond bij de kudde, en bieden daarvoor financiële hulp aan.

De Europese Commissie besloot vorige maand dat het vergoeden van wolvenschade aan agrarisch ondernemers niet gezien wordt als ongeoorloofde staatssteun aan bedrijven. De provincies mogen dus de volledige schade van boeren op zich nemen en ook alle investeringen om een aanval door wolven af te weren compenseren.

Dat geldt eveneens voor de kosten voor bijvoorbeeld een veearts of voor het zoeken naar vermiste dieren nadat een beschermd roofdier heeft toegeslagen. De EU heeft op haar beurt fondsen waar de lidstaten een beroep op kunnen doen.

Toch zien schapenhouders volgens belangenorganisatie LTO weinig in het nieuwe wolvenplan. "Nederland is te klein, de wolf past hier gewoon niet", vindt ook Jos Hilhorst. "Het is hier intensief agrarisch. De overheid wijst wel op regels en zegt dat de wolf moet komen, maar daarna zorgt de overheid nergens meer voor."

Maar dat de provinciebestuurders zich nu nog door de zorgen van veehouders laten afremmen lijkt niet meer waarschijnlijk. Binnenkort stelt het Interprovinciaal Overleg (IPO) het nieuwe wolvenplan vast en zal de Veluwe tegelijkertijd al meer dan zes maanden het territorium zijn van een wolvin die zich er kennelijk thuis voelt. In 2018 werd duidelijk dat het niet langer de vraag is óf de wolf terugkeert naar Nederland. Waarschijnlijk wonen de eerste exemplaren al hier.