WOII in foto's: Heinrich Himmler op de Maliebaan

UTRECHT - De Weerbaarheidsafdeling van de NSB staat strak in het gelid, als Reichsführer-SS Heinrich Himmler in hoogsteigen persoon de erewacht op de Maliebaan in Utrecht inspecteert. Naast hem loopt de voorman van de Nederlandse SS, Henk Feldmeijer, en links Hanns Rauter, de hoogste SS'er in Nederland. Er worden volop foto's en filmbeelden gemaakt van de uitzonderlijke gebeurtenis. Maar hoe feestelijk Himmler ook wordt onthaald, de achterliggende motieven van het bezoek blijken zeer duister.
Dit jaar is het 75 jaar geleden dat Nederland bevrijd werd. Om de oorlogsjaren en de bevrijding ook nu nog een gezicht te geven, startte onder de naam 'de Tweede Wereldoorlog in 100 foto's' een grote landelijke zoektocht naar foto's die een goed beeld van die tijd geven.

Ook uit onze regio kwamen indrukwekkende foto's. De komende weken blikken we terug op de verhalen die deze beelden nog altijd vertellen.

De beelden van die 19de mei 1942 zijn op de plechtige inspectie na verder opvallend luchtig van toon. Ontspannen stapt nazi-kopstuk Himmler uit de open auto die zojuist tegen het verkeer in de Maliebaan op gedraaid is. Hij trekt zijn lange jas uit en loopt dan terwijl hij de Hitlergroet brengt langs de erewacht naar het NSB-hoofdkwartier op nummer 35. Als hij later lachend naar buiten komt, verplaatst het gezelschap zich naar Paushuize voor het middagmaal, een sigaar op de binnenplaats en een groepsfoto. Het oogt allemaal uiterst gemoedelijk en charmant.
Himmler inspecteert de erewacht op de Maliebaan in Utrecht, 19 mei 1942.
Himmler inspecteert de erewacht op de Maliebaan in Utrecht, 19 mei 1942. © J. Schipper, beeldbank NIOD (Bewerking door RTV Utrecht)

SYSTEMATISCHE VERVOLGING

Maar hoewel Himmler formeel in ons land was voor een beëdigingsceremonie van Nederlandse SS'ers, zijn historici het er over eens dat de ware aanleiding van zijn meerdaagse reis veel macaberder moet zijn geweest. Het is hoogst aannemelijk dat hij kwam controleren of in Nederland alles klaar stond voor de systematische vervolging van Joden.
Het bezoek van Himmler oogde gemoedelijk en charmant, maar de aanleiding was macaber.
Het bezoek van Himmler oogde gemoedelijk en charmant, maar de aanleiding was macaber. © Het Utrechts Archief / fotodienst NSB
ENDLÖSUNG
Himmler zag de zogenoemde 'Endlösung der Judenfrage' als een heilige missie die hem en zijn SS was toevertrouwd. Het genocideplan had een half jaar eerder vaste vorm gekregen met het inrichten van vernietigingskampen als Auschwitz-Birkenau, Treblinka en Sobibór. Van de ongeveer 140.000 Joden in Nederland zouden meer dan 100.000 de oorlog niet overleven. In Utrecht verdwenen meer dan 1200 van de 1900 Joodse inwoners uit de stad, onder meer via twee transporten vanaf het Maliebaanstation.
Veel slachtoffers gaven gezagsgetrouw gehoor aan een oproep om zich te melden bij de autoriteiten. Maar de enorme aantallen Joden die zijn opgepakt bij razzia's of door verraad tonen aan dat ook Nederlanders zich bereid toonden om het vuile werk voor de Duitse bezetters op te knappen.
Vijf leden van de 'Centrale Controle' in Utrecht, belast met het opsporen van Joden. Links achteraan staat Jan Smorenburg.
Vijf leden van de 'Centrale Controle' in Utrecht, belast met het opsporen van Joden. Links achteraan staat Jan Smorenburg. © Collectie Kamp Amersfoort

JODENJAGERS

Een deel van de Nederlandse politie hield zich actief bezig met het opsporen en arresteren van Joden. In Utrecht opereerde een afdeling onder de verhullende naam 'Centrale Controle'. NSB'er Jan Smorenburg gaf daar leiding aan een groepje 'Jodenjagers' die voor elke arrestant een premie opstreken. De agenten stalen bovendien niet zelden ook het geld en de kostbaarheden die opgepakte onderduikers meegenomen hadden om te overleven.

FRANS HALSSTRAAT

In een uitzending van Van Rossem Vertelt op RTV Utrecht liet historicus en presentator Maarten van Rossem een huis zien in de straat waar hij zelf woont. Frans Halsstraat 44 was het adres van Esther, Max en hun zoon Bennie Rechter, die in mei 1943 hadden besloten om onder te duiken. Via een kennis van ene mevrouw Smit en Henk van Rossum werden ze ondergebracht op een adres in de wijk Wittevrouwen. Ze betaalden Van Rossum en Smit daarvoor 360 gulden per maand.
Esther, Mechel (Max) en Bernard (Bennie) Rechter.
Esther, Mechel (Max) en Bernard (Bennie) Rechter. © Portretten via Joodsmonument.nl (Bewerking door RTV Utrecht)

VERRADEN

Op 14 juni, nog geen maand later, werd 's nachts aangeklopt bij het onderduikadres. Jan Smorenburg en zijn handlanger Gijsbert van Cleef stonden voor de deur. Vermoedelijk hadden Smit en Van Rossum het Joodse gezin verraden nadat ze eerst het maandgeld hadden opgestreken. De vrouw die de onderduikers in huis had genomen, kocht haar eigen arrestatie af met honderd gulden, die ze overigens betaalde uit de 2400 gulden spaargeld die Max haar had toevertrouwd. De rest van dat geld staken de agenten in hun zak toen ze het huis hadden doorzocht. Van Rossum verkocht vervolgens samen met een vriend de inboedel van het huis aan de Frans Halsstraat.

AUSCHWITZ

Het gezin Rechter werd een week vastgehouden op politiebureau Paardenveld en daarna via Amsterdam naar kamp Westerbork gebracht. Op 16 november werden ze op een trein naar Auschwitz gezet. Alle inzittenden van dat transport zijn direct na aankomst vermoord. Dat gebeurde op 19 november 1943, exact anderhalf jaar na het bezoek van Himmler aan Utrecht.
Joods Monument in Utrecht.
Joods Monument in Utrecht. © RTV Utrecht

STRUIKELSTENEN

In Utrecht herinnert sinds 2015 een monument bij het vroegere Maliebaanstation aan de Utrechters die in de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd naar de Holocaust en nooit meer terugkeerden. Verspreid over de stad en de provincie Utrecht liggen tientallen 'Stolpersteine', struikelstenen, met daarop de namen van lotgenoten die in de vernietigingskampen van de nazi's zijn omgebracht.

Heb je een tip of opmerking? Stuur ons je nieuws of foto via WhatsApp of mail.