WOII in foto's: NSB juicht in Utrecht Duitse bezetting toe

De foto die in Utrecht is gemaakt heeft bijna tachtig jaar na dato nog altijd iets ongemakkelijks: duizenden fanatieke Nederlanders die de Hitlergroet brachten en vol vuur het Horst Wessellied aanhieven. De Nationaal Socialistische Beweging is hét symbool geworden van het verraad aan ons land en aan ons koningshuis.

De pro-Duitse NSB kon al vanaf de oprichting begin jaren dertig rekenen op een grondige afkeer van veel landgenoten. En toch vormde die menigte in de Groentenveiling aan de Croeselaan nog maar een fractie van de enorme aanhang die de beweging op dat moment had.

De cijfers liegen niet. Bij het tienjarig bestaan had de NSB ruim 90.000 leden, en dat is bijna drie keer zoveel als vlak voor de meidagen van 1940, toen het ledental nog terugliep. Direct na de Duitse inval kreeg de beweging alsnog een enorme opleving. Al die nieuwkomers die kennelijk eieren voor hun geld kozen werden door de oude garde spottend 'meikevers' genoemd, maar ze vormden naarmate de bezetting voortduurde uiteindelijk een meerderheid binnen de NSB.

Op 22 juni 1940 kwamen uit alle hoeken van het land zo'n twintigduizend NSB-leden naar Lunteren voor een grote bijeenkomst in de open lucht. Tussen vlaggen en vaandels klonken strijdliederen en de NSB-kreet "Hou zee!" Voor een enthousiaste menigte sprak hun leider Anton Mussert zijn 'Hagespraak der bevrijding' uit.

Mussert vond dat Nederland niet in oorlog was met de nazi's, maar door de Duitsers juist werd beschermd tegen de 'Brits-Joodse heerschappij'. Anderhalve maand na de bloedige strijd om Nederland schaarde de NSB zich openlijk en hartstochtelijk achter de Duitse bezetters.

Toen eind 1941 alle politieke partijen en bijeenkomsten - ook de hagespraken van de NSB - werden verboden, was de NSB de enige politieke beweging die van de nazi's nog mocht blijven bestaan. Mussert was met zijn inmiddels massale aanhang doorgedrongen tot in de hoogste kringen van de bezettingsmacht. En dat, terwijl hij eigenlijk een uitgesproken nationalist was, die eerder nog had gehoopt dat Nederland zelfstandig naast Duitsland zou kunnen bestaan.

Vraag je in Loenen aan de Vecht naar de Cronenburgherbrug, dan is de kans groot dat oudere inwoners zeggen: "Je bedoelt de Mussertbrug?" Na een studie aan de hogeschool in Delft was Mussert in de jaren twintig opgeklommen tot hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaat in Utrecht. Hij ontwierp bruggen en hij voerde de tegenwoordig nog altijd functionerende Mussertpaaltjes in, die land onder provinciebeheer afscheiden van particuliere grond.

Mussert was ook betrokken bij het ontwerp en de aanleg van het huidige Amsterdam-Rijnkanaal. Dankzij hem kwam de waterweg langs Utrecht, waardoor de industrie daar een belangrijke impuls kreeg. Hij was een fel tegenstander van het plan om een kanaal tussen Rotterdam en Antwerpen aan te leggen, omdat hij dat niet in het belang van Nederland vond.

Tijdens de crisisjaren besloot Mussert in de politiek een nationalistisch reveil te veroorzaken. Hij richtte in 1931 in zijn woonplaats Utrecht de Nationaal-Socialistische Beweging op. De fascist Benito Mussolini was zijn grote voorbeeld en ook van Hitlers NSDAP nam hij partijstandpunten over. Van de rijkspartijdagen van de NSDAP nam hij ook het idee van de hagespraken over. Sinds 1936 organiseerde de NSB zes van die landdagen om de eenheid in de beweging te versterken.

Mussert stond voor tucht, orde en een sterk bestuurd Nederland dat, eventueel aangevuld met Vlaanderen, zelfstandig naast Duitsland zou kunnen bestaan. Met de rassenleer en het antisemitisme van de nazi's had hij aanvankelijk niets op. Maar de anti-parlementaire opvattingen van de NSB zorgden er al snel voor dat de overheid het ambtenaren verbood om lid te zijn. Mussert, zelf ambtenaar in de provincie Utrecht, nam in 1934 ontslag en koos definitief voor de politiek.

"Het partijprogramma van de NSB werd een softe versie van dat van de NSDAP", zei NIOD-onderzoeker René de Kok in 2015 in Van Rossem Vertelt op RTV Utrecht. "Toen Mussert tijdens de bezetting gedwongen werd om Joodse NSB-leden uit de beweging te zetten, zei hij dat dat het ergste was wat hij ooit heeft moeten doen. Voor zijn Joodse vrienden probeerde hij ook een voorkeursbehandeling te regelen."

Toch is er weinig aan Musserts houding tegenover de rassenleer van de nazi's dat voor hem spreekt. "Als hij in 1943 berichten krijgt over wat er in de gaskamers in Duitsland gebeurt spreekt hij wel over een ereschuld van de Duitsers, maar hij protesteert niet. Dat tekent zijn karakter", aldus De Kok. "Hij hoort het, hij mompelt wat, maar hij gaat er niet tegenin en hij ziet ook geen reden om zijn steun aan de bezetter in te trekken."

Mussert en zijn NSB bleven de nazi's tot aan het einde van de oorlog dienen en hij heeft voor zover bekend nooit spijt betuigd voor wat zijn verbond met Hitler heeft veroorzaakt. Na de bevrijding werd hij veroordeeld voor hoogverraad en hulp aan de vijand. Zelf hoopte hij vurig dat hij en zijn volgelingen ooit nog eens gerehabiliteerd zouden worden.

Op 7 mei 1946, precies een jaar na zijn arrestatie, werd Anton Mussert op de Waalsdorpervlakte door een vuurpeloton terechtgesteld. Dat zijn laatste woorden tot staatsgeheim zijn verklaard en pas na 75 jaar zouden worden vrijgegeven is een gerucht dat na de oorlog is ontstaan. De Amsterdamse eindexamenleerlingen Jeanny Wijdenes en Marte Kruijt maakten RTV Utrecht er na publicatie van dit artikel op attent dat dat gerucht niet op waarheid berust. Ze maakten over de kwestie een documentaire.