Dit zijn de 13 meest bijzondere Utrechtse foto's over WOII: van 'moffenmeiden' tot 'het verraad van Benschop'

Historicus en journalist Ad van Liempt heeft wel een verklaring voor het grote aandeel Utrechtse foto's. "Er is natuurlijk veel gebeurd in Utrecht", zegt Van Liempt. Met de slag om de Grebbeberg bij Rhenen, een van de drie Nederlande concentratiekampen in Amersfoort en het hoofdkwartier van de NSB op de Maliebaan in Utrecht als drie belangrijkste pijlers.

"De Tweede Wereldoorlog in honderd foto's" is het eindstation van een zoektocht naar beelden die de oorlog in Nederland visualiseren. Die expeditie begon met het in kaart brengen van foto's per provincie. Naast archieven van instellingen als Kamp Amersfoort en het NIOD werd een beroep gedaan op privé-archieven.

De 92-jarige René van Eijden stuurde bijvoorbeeld een foto in. Samen met zijn gezinsleden zit Van Eijden als kleine jongen op de resten van hun platgebrande boerderij in Leusden. De foto haalde de selectie van 50 foto's die de oorlog in Utrecht symboliseren, de volgende stap in de zoektocht naar de 100 foto's voor heel Nederland. Uiteindelijk koos een jury de 25 Utrechtse inzendingen voor de landelijke lijst.

Micha Bruinvels zit, net als Van Liempt, in die jury. Bruinvels is fotoprofessional en werkte onder andere ruim achttien jaar voor World Press Photo. Van Liempt en Bruinvels kiezen ieder twee foto's uit de dertien Utrechtse foto's en vertellen wat de foto voor hen bijzonder maakt.

Een foto waar je in een fotoboek voorbij zou bladeren, zegt Van Liempt. "Op het moment dat je het verhaal kent, wie het zijn en wat de omstandigheden zijn, dan kan zo'n foto schokkend worden. Dat is het hier het geval."

De vijf mannen in pak vormen bij de Utrechtse politie de 'Centrale Controle'. Dat klinkt keurig. "Maar in de praktijk haalden ze joden uit huis", vertelt Van Liempt. In meerdere politiekorpsen worden zulke clubs gevormd, bestaande uit mannen die de nazi's goedgezind zijn. In Utrecht heeft het groepje honderden joden opgespoord.

Op de stoelen zit de leiding van de Utrechtse politie. In het het midden zit hoofdcommissaris G.J. Kerlen. Een fanatieke nazi die later in het Willemsplantsoen zou worden vermoord door Truus van Lier. De foto grijpt Van Liempt aan. "Ze staan daar heel trots, voldaan. Ze poseren met hun bazen."

"De eerste indruk bij het beeld is dat het gewoon een goede foto is. Het licht valt letterlijk op het onderwerp." Het is ook een hele ongemakkelijke foto, zegt Micha Bruinvels. "Dit waren dames, moffenmeiden, die hadden gecollaboreerd met de Duitsers."

Als wraak voor hun relatie met de Duitsers worden vrouwen kaalgeschoren. Links, in de witte jas, zie je de kapper uit Oudewater, de plaats die dan nog bij Zuid-Holland hoort. Het kaalscheren gebeurt in de openbaarheid.

Bruinvels had de foto liever nog verder uitgezoomd gezien. "De dames vallen zowiezo wel op. Maar ik ben nog benieuwd naar het gebouw, en vooral hoeveel mensen er nog meer buiten staan om deze afschuwelijke wraakname te zien. Dat is het mooie van fotografie. Dat het vragen oproept en iedereen er op een andere manier naar kijkt." Vragen zoals wie is die politieagent met die witte band om zijn arm? Wat doet die vrouw ernaast? Doet ze een vogel na?

Volgens Bruinvels is niks wat het lijkt in de oorlog en op foto's helemaal niet. "Je ziet een familie aan tafel zitten, dat lijkt een gezapig familieplaatje. Maar dat zouden maar zo vier onderduikers kunnen zijn." Gooi geen oude foto's uit de oorlogsperiode weg, wil het jurylid maar zeggen, want misschien vertelt het beeld meer dan je denkt.

Ook de favoriet van Sofie van den Enk zit bij de honderd geselecteerde foto's.

Ook bij de tweede foto die Ad van Liempt kiest, is het een bijzondere foto vermomd in alledaagsheid. Van Liempt: "Het is net de geitenfokvereniging die zijn jubileum viert." Maar schijn bedriegt: het is de treurigste foto die de historicus kent.

In 1944 lijkt de oorlog zijn einde te naderen: de geallieerden zijn over Benschop gevlogen om bij Arnhem te parachuteren voor de beslissende slag, de bevrijding is in zicht. In het dorp denken onderduikers snel afscheid te moeten nemen van de mensen die hen hielpen.

"Ze dachten dat ze elkaar misschien wel nooit meer zouden zien", zegt Van Liempt, "Dat vonden ze gek en jammer en toen kregen ze het idee van een herinnering, om een fotograaf te laten komen. Iedereen is dan overtuigd: over een week is het vrede."

"Dat blijkt later een tragische foto geworden die ontzettend veel gevaar heeft opgeleverd." De bevrijding laat namelijk op zich wachten en de onderduikers worden verraden. De Duitse bezetter houdt een razzia en vindt de foto in een lade van een commode. Ze weten nu precies uit wie het verzet bestaat en wie ondergedoken zit.

Bij een volgende razzia wordt gevochten en vallen er doden aan beide kanten. De Duitsers nemen later wraak en executeren nog eens zeven verzetsstrijders. Het hele verhaal is beschreven in het boek "Het verraad van Benschop" van Bram de Graaf. "Een prachtig boek", volgens Van Liempt.

"Het is de treurigste foto die we kennen. Ik vind dat zo dramatisch", zegt Van Liempt. "Dan kan je achteraf zeggen: wat ongelofelijk stom. Maar aan de andere kant kan je het je ook voorstellen. De airbornes waren overgevlogen en de bevrijding kwam eraan."

Dit is de tweede foto die Micha Bruinvels kiest. 101 Sovjetsoldaten worden in de oorlog naar Nederland gebracht door de Duitsers om te laten zien aan de Nederlanders. De Duitsers hopen zo sympathie op te wekken voor hun rassenpolitiek. "Dat ze in lompen gehuld zijn, vind ik heftig", zegt Bruinvels. "Het is misschien wel het laatste wat ze hebben gedragen sinds ze zijn vervoerd."

"Het tentoonstellen van mensen om andere mensen te beïnvloeden, is natuurlijk een vreselijk iets", zegt Bruinvels. Maar het lot van de groep soldaten, die naar later bleek uit Oezbekistan kwamen, grijpt hem nog het meeste aan. "Wat er gebeurde, is dat er een homp brood tussen hen in werd gegooid om te laten zien dat ze als dieren zouden vechten. Maar wat er gebeurde is dat ze het eerlijk verdeelden, in weerwil van de rassenpolitiek. Dat vind ik een prachtig iets."

De Amersfoorters in de oorlog hebben ook sympathie voor de gevangenen, zijn onthutst en hebben medelijden. Het plan van de Duitsers was mislukt. De gevangenen werden mishandeld, 24 van hen stierven van de honger en mishandeling. De overige 77 soldaten werden op 9 april 1942 gefusileerd. Bruinvels: "Omdat ze niks meer waard waren. Een mensenleven dat niks waard is?"

Het is de enige bekende foto van krijgsgevangenen in Amersfoort. Wat de foto voor Bruinvels des te specialer maakt, is dat de Oezbeken uit Azië komen. "Het is het enige beeld dat we hebben waarop je ziet dat het een wereldoorlog is, waarop je ziet dat mensen uit andere werelddelen betrokken waren bij de oorlog in de provincie Utrecht."

De Oezbeken werden voor het Duitse propagandakarretje gespannen. Volgens Bruinvels is de foto ook nu nog actueel. "Nog steeds wordt misleidende informatie gebruikt om groepen buiten de maatschappij te plaasten."