Wat is er anno 2020 eigenlijk verkeerd aan een Utrechtenaar?

De afgelopen tijd doken ze overal op: in winkels, cafés, digitale abri's of ouderwets achter een raam hangen honderden posters van de Domtoren in regenboogkleuren met daarboven het opschrift "Utrechtenaar". In de kleine lettertjes eronder staat: "Utrechter of Utrechtenaar, weet jij het verschil? Flikker op met het onderscheid. We zijn allemaal Utrechtenaren."

Merijn Koops, een van de initiatiefnemers, legt uit dat de campagne van organisatie Thirty030 vorig jaar begon met een T-shirt. "Daar stond 'Utrechtenaar' op en we merkten dat dat al snel voor wrijving zorgde. De term Utrechtenaar is lang gebruikt als scheldwoord voor homoseksuelen."

En daar zit meteen het probleem, vindt Koops. Het lijkt misschien een onschuldige, lekker dwars-Utrechtse gewoonte om als inwoner van de stad de term Utrechtenaar af te wijzen. Maar waarom zou je het idee dat je voor een homo wordt aangezien per se moeten afwijzen? "We willen bereiken dat het woord Utrechtenaar op een positieve manier in het nieuws komt", zegt Koops.

De term Utrechtenaren, mannen 'van achter de Dom', zou zijn oorsprong vinden in de achttiende eeuw. De stad kende toen ook al een gay-scene, die zich verborgen hield voor iedereen behalve voor wie ervan wist. Utrechtse mannen op zoek naar mannenliefde of buitenlandse diplomaten die zich eenzaam voelden en riskant 'vertier' zochten konden terecht bij de ruïne van de ingestorte Domkerk. In de moraal van die tijd golden de handelingen die ze verrichtten als een vrijwel onuitsprekelijke misdaad.

De torenwachter van de Domtoren kreeg er op een dag dan ook genoeg van. Nadat hij twee mannen op heterdaad had betrapt en er zijn beklag over had gedaan opende het stadsbestuur een ware heksenjacht. In 1730 en 1731 werden meer dan veertig sodomieprocessen gehouden. Achttien mannen werden veroordeeld en gewurgd. Door de vaak afgedwongen bekentenissen sloeg de homovervolging vanuit Utrecht over naar andere steden in de toenmalige republiek.

Dat de uitdrukking 'Utrechtenaar' - in tegenstelling tot 'Utrechter' gek genoeg - echt een negatieve bijklank kreeg moet trouwens iets van na de Tweede Wereldoorlog zijn geweest. Amateurhistoricus en journalist Jim Terlingen ontdekte dat het woord Utrechtenaar tot 1947 nog volop werd gebruikt om er een inwoner van de stad mee aan te duiden.

Op andere plaatsen was men allang weer vergeten dat Utrecht ooit een 'homostad' was geweest, maar kennelijk deden Utrechters zelf eind jaren veertig ineens heel erg hun best om er afstand van te nemen. En met succes, concludeert Terlingen, want in 1950 nam De Dikke Van Dale de negatieve betekenis van Utrechtenaar over.

Op het Domplein ligt sinds twintig jaar een gedenksteen, die herinnert aan de homovervolging van de achttiende eeuw. Volgens Koops is het bijna driehonderd jaar na de terechtstelling van de achttien 'Utrechtenaren' echt niet meer nodig om homoseksualiteit gezamenlijk af te keuren.

"We willen af van het onderscheid tussen Utrechter en Utrechtenaar", zegt hij. "Als het aan ons ligt betekent het voortaan weer gewoon hetzelfde."