Hoe de rechtszaak tussen een gemeente en een betonbedrijf al meer dan veertig jaar duurt

Voor het begin van de slepende zaak moeten we terug naar 1971. Het Industrieschap Hagestein-Vianen (dat later opgaat in de gemeente Vianen) maakt een afspraak over een grondruil met Niemans Beton BV, waarbij het betonbedrijf bijbetaalt. Het gedoe gaat uiteindelijk over de 5,6 hectare grond die het Industrieschap aan Niemans Beton moet leveren, maar zo ver zijn we nog niet.

Niemans Beton wil uitbreiden. Het is dan een van de grootste betonpalenproducenten van Nederland en maakt op dat moment als enige zogenoemde voorgespannen betonpalen met een techniek die later door de gehele markt zal worden overgenomen. Met de te verkrijgen grond - naast het bestaande terrein - wil Niemans een nieuwe, grote betonpalenfabriek neerzetten.

Er doet zich alleen een probleem voor. De gemaakte afspraak gaat over grond die het Industrieschap op dat moment deels nog niet in haar bezit heeft. In de tussentijd (1971-1975) bouwt Niemans alvast een deel van de nieuwe fabriek op het al bestaande terrein. Als het Industrieschap eigenaar is van de grond, laat het in 1975 weten 'zich niet gebonden te achten' aan de oude afspraak.

Het Industrieschap is niet meer tevreden met de verkoopprijs die is afgesproken. Niemans maakt daarop in 1979 de eerste gang naar de rechter. Het zal vervolgens nog tot 1982 duren, voordat de grond - voor een deel anders dan beloofd - daadwerkelijk wordt overgedragen, zeven jaar later dan de afspraak. Vianen komt hiermee zijn verplichting na, maar Niemans lijdt schade.

Het bedrijf heeft volgens zijn advocaat de slag op de betonmarkt verloren. Het argument: in de periode tussen 1975 en 1982 komen er fabrikanten bij, die met de techniek van Niemans ook voorgespannen betonpalen gaan maken. "Andere producenten zijn in het gat van de markt gesprongen met de uitvinding van Niemans, terwijl die bleef zitten met een gehandicapte fabriek."

Na een rechtszaak van tien jaar stellen achtereenvolgens de rechtbank, het gerechtshof en als laatste (in 1989) de Hoge Raad vast dat het Industrieschap een wanprestatie heeft geleverd. De gemeente, als opvolger van het Industrieschap, moet daarom een schadevergoeding betalen aan Niemans Beton. "Niet nagekomen afspraak gaat Vianen geld kosten", luidt de kop op de voorpagina van De Vijfheerenlanden.

In 1990 komt Niemans Beton met een eerste claim. Het betonbedrijf eist van de gemeente afgerond 117,5 miljoen gulden. "Idioot hoog", noemt de wethouder financiën Kor Moree de claim op dat moment. De gemeente neemt een advocaat in de arm. Een columnist vraagt zich in de krant hardop af waar Vianen het geld vandaan moet halen. "Allerlei plannen kunnen wel vergeten worden."

En inderdaad. Niet veel later verschijnt een bericht dat de provincie Zuid-Holland extra alert zal zijn op de uitgaven van Vianen als gevolg van de schadeclaim. Luxe uitgaven zullen voorlopig niet worden toegestaan en in 1991 verhoogt Vianen de belastingen, mede vanwege de claim die als een zwaard van Damocles boven het hoofd van de gemeente hangt.

De zaak komt opnieuw tot een climax als in 1993 de rechter in Dordrecht besluit dat de gemeente Vianen toch géén schadevergoeding hoeft te betalen 'in het inmiddels slepende conflict', aldus Het Kontakt. Sterker nog: Niemans Beton draait ook op voor de proceskosten van de gemeente Vianen. Alleen laat de directeur van het bedrijf dan al weten 'dat de strijd nog lang niet gestreden is'.

"De gerechtelijke uitspraak gaat volledig langs ons heen", zegt de directeur van Niemans in de krant. Volgens de rechter heeft Niemans niet aannemelijk kunnen maken dat het steeds klaarstond om de markt te veroveren, maar volgens Niemans zijn er niet eens deskundigen in de fabriek geweest. De ambtenaren op het stadhuis krijgen gebak, maar dat is volgens Niemans 'veel te voorbarig'.

En daar krijgt hij gelijk in. Het bedrijf maakt de gang naar het gerechtshof in Den Haag, dat in 2002 besluit dat Niemans Beton wel degelijk recht heeft op een schadevergoeding. De rechter vindt bewezen dat Niemans in 1975 wél klaarstond om uit te breiden. Een commissie van deskundigen moet de geleden schade gaan berekenen.

Binnen de Vianense politiek lijken de neuzen in die tijd niet dezelfde kant op te staan. Een lezersbrief vertelt over een 'boeiende discussie' tussen wethouder Van der Bruggen en raadslid Van Dijk, waarbij de burger - aldus de brief - volgens de eerste een kerstpakket van Niemans kan verwachten, terwijl de ander zinspeelt op een pakket euro's dat naar Niemans moet.

Een eerste onderzoek van de deskundigen naar de mogelijk gemiste omzet van Niemans is in 2008 klaar. Een jaar later komt het hof met een schikkingssuggestie: de eis van Niemans min twintig procent (in het inmiddels eurotijdperk 42 miljoen euro) plus rente. Vianen gaat daarmee niet akkoord.

Duidelijk is wel dat de gemeente nu niet meer onder de miljoenenclaim uit kan komen. In een zogenoemde tussenuitspraak zegt het hof namelijk dat de gemeente aansprakelijk is voor de financiële schade die Niemans Beton heeft geleden, doordat de fabrikant niet op tijd kon uitbreiden. Het vooruitzicht voor de portemonnee van Vianen is niet goed.

De gemeente komt dan ook wéér onder verscherpt toezicht van de provincie te staan. In de krant staat: "Het lijkt erop dat de gemeente Vianen alsnog flink moet dokken voor een onzorgvuldigheid van het Industrieschap in de jaren zeventig." En: "Voor nieuwe uitgaven, met name die beslag leggen op de algemene reserve, moet eerst toestemming aan de provincie worden gevraagd."

We komen steeds dichterbij het heden. In de afgelopen tien jaar buigen diverse rechters en deskundigen zich vooral over de vraag: hoe moet de rente op het schadebedrag worden berekend? Ook is er nog discussie over een zogenoemd 'component voor ondernemingsrisico'.

Het gerechtshof doet in 2017 nog een poging de boel vlot te trekken in wat heet een comparitiezitting. Raadsheer Van Sandick roept partijen op om beide water bij de wijn te doen. Hij vraagt ze op de gang te onderhandelen, zodat ze er misschien wel via 'handjeklap' uit kunnen komen. Die onderhandelingen lopen echter op niets uit.

De voorstellen over en weer liggen tientallen miljoenen euro's uit elkaar. Waar Niemans Beton wil schikken voor 52 miljoen euro, blijft de gemeente steken op 10 miljoen euro. De raadsheer laat weten niet blij te zijn met de gang van zaken. Hij had de ijdele hoop dat partijen er onderling uit zouden komen.

De zaak begint op een soap te lijken als de advocaten van Niemans Beton tegen RTV Utrecht zeggen dat de schadevergoeding kan oplopen tot 345 miljoen euro. De gemeente vindt het nergens op slaan. Volgens wethouder Wijnmaalen toont de uitspraak van de advocaten zelfs een 'gebrek aan stijl'. Willen partijen er dan echt niet uitkomen? Jawel, beweert de wethouder, maar niet tegen elke prijs.

De gemeente begint zich wel zorgen te maken over de schadeclaim. Waarnemend burgemeester Pieter Lokker zegt afgelopen jaar hardop dat hij vindt dat de overheid moet bijspringen als de nieuwe gemeente Vijfheerenlanden, waarin de gemeente Vianen is opgegaan, daadwerkelijk tientallen miljoenen euro's moet neerleggen.

Het gerechtshof in Den Haag lijkt er begin 2020 klaar mee. Raadsheer Van Sandick doet iets zeer ongebruikelijks. Zonder medeweten van partijen heeft hij deskundigen de schade opnieuw laten uitrekenen. Zij komen op een bedrag van 43 miljoen euro, waar nog zo'n tien miljoen bij kan komen voor de proceskosten van Niemans Beton.

Met dit gegeven stuurt Van Sandick de advocaten van de gemeente en Niemans Beton opnieuw naar de gang. Daar komen ze er alleen weer niet uit; de gemeente wil niet hoger gaan dan 39,5 miljoen euro plus juridische kosten, en Niemans Beton vindt dat veel te weinig. Een schikking zit er blijkbaar nog altijd niet in.

Daarop richt de voorzitter zich rechtstreeks tot meneer Niemans, die door zijn leeftijd moeite heeft alles goed te verstaan. De voorzitter probeert de oud-fabrikant over te halen akkoord te gaan met het bod van de gemeente. Maar nee. Meneer Niemans pakt een kladje en laat zien dat de werkelijke schade volgens hem veel hoger is, zo'n 72 miljoen euro. Zitting gesloten.

We zijn aangekomen bij de finale. Tijdens een - als het goed is - laatste zitting bij het Haagse gerechtshof heet raadsheer Van Sandick de aanwezigen welkom met de verzuchting: "Welkom bij de zoveelste zitting." De miljoenen vliegen je om de oren: van 9,2 miljoen euro (bij monde van de gemeente) tot 121 miljoen euro (namens Niemans Beton).

Dinsdag doet het gerechtshof uitspraak. "De samenleving heeft recht op duidelijkheid", aldus Van Sandick. Dat de gemeente moet betalen, staat vast. De uitspraak gaat alleen nog over de hoogte van de schadevergoeding. Of er daarmee daadwerkelijk een eind komt aan de langstlopende rechtszaak van Nederland, is de vraag. Beide partijen kunnen opnieuw naar de Hoge Raad om in cassatie te gaan. En zo kan de zaak nog jaren voortduren.

RTV Utrecht heeft over de zaak Niemans Beton versus de gemeente een podcast gemaakt. Luister er hier naar.