Hoe de val van de Leusdense coalitie de uitdagingen van lokale politiek laat zien

Binnema is universitair docent Bestuurs- en Organisatiewetenschappen en doet onderzoek naar de lokale democratie in Nederland. Hij ziet dat het werk voor gemeenteraden de afgelopen jaren veel complexer is geworden met steeds meer grote dossiers waar zij over gaan. Een van die grotere thema's is de zogenoemde energietransitie; de zoektocht naar meer duurzame energie. Niet alleen in Leusden veroorzaakt dit politiek gezien tumult, ook in Bunnik en Renswoude was het voor twee wethouders al reden op te stappen.

"Het is ingewikkeld omdat vanuit de provincies en vanuit het Rijk met het klimaatakkoord en de energiestrategieën best wel druk wordt uitgeoefend," vertelt Binnema. "Het doel staat vast, er moet een bepaalde hoeveelheid duurzame energie worden opgewekt. Voor partijen die het niet willen is dat wel ingewikkeld en dan moet je er toch iets mee. Je kunt niet vier jaar lang je kop in het zand steken en zeggen: wij willen het niet. Dan ben je ook gebonden aan andere afspraken."

Want los van partijstandpunten en voorkeuren; wanneer je gemeentebestuurder bent moet je ook beleid uitvoeren en voortzetten. Harmen Binnema zegt dat je als wethouder energie niet zomaar beleid dat niet naar je zin is van tafel kunt vegen of op de pauzeknop kunt duwen. "Als oppositiepartij in de raad kun je het prima brengen, maar zodra je in college zit word je toch wel geacht je te houden aan afspraken."

Precies dat speelt ook in Leusden. Lokaal Belangrijk werd als nieuwe partij bij de afgelopen verkiezingen de grootste in Leusden. Zij gingen die verkiezingen in met een belofte: geen windmolens, zonnevelden of energietuinen. Alexandra Kolkman is inmiddels namens de partij wethouder en heeft energie in haar portefeuille gekregen. Zij moet nu beleid uitvoeren rond een thema waarin haar partij stevige beloften deed, namelijk: wij werken nergens aan mee.

Maar als een gemeente niet zelf plannen voor windenergie ontwikkelt, kan de provincie in een uiterst geval een locatie aanwijzen voor het opwekken van wind- en zonne-energie. De VVD in Leusden, coalitiegenoot van Lokaal Belangrijk, wilde dat voor zijn. De partij vond dat de gemeente de vlucht naar voren moest nemen en hekelt de invulling van Kolkman op dit dossier. "Leusden dreigt daardoor de regie over haar eigen dorp te verliezen en zich steeds verder te isoleren. Wij zien het als een reëel risico dat de provincie voor ons gaat bepalen wat er gaat gebeuren", aldus de VVD.

De VVD vond dat er ook op andere terreinen onvoldoende voortgang was en besloot gisteren uit de coalitie te stappen.

In de provincie Utrecht zijn meer voorbeelden van grote opgaven en thema's voor de gemeentepolitiek die leiden tot een botsing binnen coalities of gemeenteraden. In Houten was bijvoorbeeld de Ruimtelijke Koers reden voor politiek tumult. Na een referendum kon de visie van die gemeente op woningbouw en gebiedsontwikkeling in de prullenbak.

En zoals gezegd levert ook de energietransitie veel uitdagingen voor het lokale bestuur. In Bunnik stapte om die reden de verantwoordelijk wethouder op. In Renswoude gebeurde dat ook. Daar kreeg de wethouder energie destijds tijdens een raadsvergadering een politieke dolk in de rug. Binnema heeft de Regionale Energie Strategie (RES) al eerder bekritiseerd omdat die gemeenteraden voor grote uitdagingen stelt: "Het is aan de ene kant democratisch omdat belanghebbende volop aan tafel hebben gezeten. Maar de vraag of je voor of tegen bent betekent niet zoveel."

Gemeenten hebben ook de taak om landelijk en provinciaal beleid uit te voeren. Ook als dat beleid niet overeenkomt met de voorkeur van de eigen partij. Binnema heeft een ander voorbeeld: "In veel gemeente is er discussie over betaald parkeren. Als een partij zegt: oké, we vinden de maatregelen niet perfect maar we kunnen ons erin vinden, en ze leveren ook de verkeerswethouder die vervolgens niets doet, dan houden andere partijen die bestuurder wel aan de afspraken die er zijn gemaakt. Bij besturen in Nederland hoort dat je compromissen sluit en af en toe moet slikken."

Het is ook ingewikkeld als provinciaal en landelijk beleid iets anders voorschrijven dan wat lokaal een wens is, legt Binnema uit. "En als oppositiepartij kun je een tegengeluid wel brengen. Maar als je in het college zit dat word je toch wel geacht je te houden aan afspraken."

Ook is politieke en bestuurlijke ervaring belangrijk voor een goed werkend lokaal bestuur. Na de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen wonnen vooral lokale partijen zonder de organisatie van een partij die ook landelijk actief is. Dus winst voor bijvoorbeeld ITH (Houten), Lokaal Liberaal (Stichtse Vecht) en ProVeenendaal tegenover verlies voor VVD, D66 en PvdA.

Maar of een lokale partij ook kan besturen, dat wisselt sterk. Landelijke partijen met een lokale fractie zoals ChristenUnie, de SP en GroenLinks bijvoorbeeld organiseren trainingen voor lokale politici en hebben veel kennisuitwisseling. Bovendien is hun politieke koers vrij duidelijk. Lokaal zijn er grote verschillen, legt Binnema uit. "Lokale partijen doen al zo'n 40 jaar mee en een aantal van hen zijn echt wel bestuurspartijen geworden. Maar wat je hoort van mensen die net in de politiek zitten of die van raadslid ineens wethouder zijn, is dat er een wereld voor hen opengaat."

Maar dan nog blijft het interessant dat de coalitie in Leusden al na een halfjaar sneuvelt. Hebben de partijen elkaar tijdens de formatie wel diep genoeg in de ogen gekeken? Zijn verwachtingen en pijnpunten wel goed doorgesproken? Zeker nu de VVD en Lokaal Belangrijk verschillende opvattingen hebben. "Ik vermoed dat er dingen zijn blijven liggen die niet genoeg uitgesproken zijn toen ze de coalitie aan het formeren waren", zegt Binnema.

Hij ziet dat coalities op verschillende manieren tot stand komen. Soms zijn partijen het inhoudelijk snel eens, of kennen ze de politiek zo goed dat partijen begrijpen dat het een kwestie is van geven en nemen. Soms is een verkiezingsuitslag leidend. Andere partijen kunnen niet zomaar een grote winnende partij aan de kant zetten of uitsluiten.

Voor de politieke partijen in Leusden was de samenwerking met het nieuwe Lokaal Belangrijk toch ook een gok. Lokaal Belangrijk had een succesvolle campagne gevoerd, maar nooit eerder meegedaan aan verkiezingen en dus ook nooit in de raad meegedraaid als oppositiepartij.

Binnema ziet dat de meeste colleges pas na een jaar de balans opmaken. "Ik moet eerlijk zeggen dat als je ziet hoelang dit college nou zat, dan zit er toch iets niet goed in de onderlinge verhoudingen. Er zit altijd een inhoudelijk punt, maar op het moment dat er veel onderling vertrouwen was geweest en goede samenwerking dan gun je elkaar net wat meer tijd."

En nu moeten het CDA en Lokaal Belangrijk opzoek naar een nieuwe partij om een meerderheid te vormen in de raad. Dat is nog geen gemakkelijke opgave. GroenLinks-PvdA hebben drie zetels, maar willen zeker een progressiever beleid als het gaat om de energietransitie. Leusden Vooruit en ChristenUnie-SGP hebben beide twee zetels en kunnen het gat dat de VVD achterlaat dichten. De vraag is of ze dat willen.