Na twee maanden nog geen zicht op nieuw provinciebestuur; wat gebeurt er achter de schermen?

Zo lang het niet bekend is welke partijen echt met elkaar gaan onderhandelen, is het hoogst onzeker of de gesprekken slagen. "Mensen laten tot dan niet het achterste van hun tong zien of gaan concessies doen", zegt Bram van Ojik. De oud-fractievoorzitter van GroenLinks in de Tweede Kamer vertelt over het lange proces van onderhandelingen. In 2019 was hij de formateur bij de formatiebesprekingen in de provincie Utrecht, vorig jaar was hij formateur in Nijmegen.

"Want stel je doet nu concessies en komt straks toch in de oppositie. Dan zeggen ze in een debat: 'Maar toen was je nog bereid om dat wel te doen.' Dat wil je natuurlijk niet." Daarom is de eerste stap in een formatie - welke partijen gaan met elkaar onderhandelen - de moeilijkste en de belangrijkste horde die moet worden genomen, zegt Van Ojik. "Als partijen echt inhoudelijk gaan onderhandelen, dan is de kans op slagen heel groot."

In Utrecht zijn GroenLinks en de VVD nu aan het praten met zeven andere partijen: D66, PvdA, CDA, ChristenUnie, PvdD, SGP en Volt. Van Ojik verwacht dat zes partijen uiteindelijk inhoudelijk verder gaan praten. Nu worden partijprogramma's naast elkaar gelegd, wordt gekeken wie elkaar aardig vindt en wat de dynamiek is tussen verschillende partijen. "Dat het nu een maand langer duurt is niet erg. Je moet uiteindelijk vier jaar met elkaar door", zegt de oud-informateur.

Danny de Vries, burgemeester van Oudewater, was toch wel verbaasd dat het tussen BBB en GroenLinks niet lukte. Gezien de verkiezingsuitslag was dat volgens hem de best mogelijke optie en volgens De Vries was er ook een goede klik. Als verkenner sprak hij na de verkiezingen met alle vijftien partijen. Daaruit bleek dat op elke mogelijke meerderheidscoalitie een slotje zat. CDA wilde niet met PvdD. ChristenUnie wilde niet met alleen rechtse partijen. En GroenLinks wilde niet met BBB én VVD.

Als verkenner probeerde hij tevergeefs zoveel mogelijk slotjes los te krijgen. Het lukte hem wel vraagtekens over de bestuursstijl van de VVD weg te nemen. Uiteindelijk adviseerde hij toch dat GroenLinks en BBB met elkaar moesten gaan praten, samen met PvdA, VVD en nog twee partijen. Hierop besloten BBB en GroenLinks dat zij er eerst met elkaar moesten uitkomen.

Wat BBB toen deed heeft kwaad bloed gezegd bij de andere partijen, denkt De Vries. BBB en GroenLinks zouden allebei een informateur aanstellen om samen de gesprekken in te gaan. Maar de BBB voelde zich door de vele eisen van GroenLinks in het nauw gedreven en stelde zonder medeweten van GroenLinks één informateur aan, de Amsterdamse VVD'er Anne Lize van der Stoel. Na veel gemor en kritiek gingen de partijen uiteindelijk toch met elkaar om tafel.

Maar de informateur was uiteindelijk een vertragende factor. Tijdens de besprekingen tussen BBB en GroenLinks dreigde Huib van Essen (GroenLinks) al snel de gesprekken te stoppen omdat hij geschokt was over hoe informateur Anne Lize van der Stoel om was gegaan met de griffie. De griffie is een secretaris die voor alle Statenleden werkt. Zij had de griffie gevraagd zich niet inhoudelijk te bemoeien met de gesprekken.

De griffie zelf vond dat zij toezicht moest houden op het proces, zoals het door de Provinciale Staten was afgesproken. Maar dit vond Van der Stoel onwenselijk. Omdat in de vorige bestuursperiode ambtenaren zich niet altijd durfden uit te spreken vond GroenLinks deze interventie "extra gevoelig". Uiteindelijk werd de lucht geklaard, maar een paar weken later liepen onderhandelingen tussen BBB en GroenLinks alsnog stuk.

Samen hadden zij geschreven aan een aantal "inhoudelijke gespreksnotities" waarmee zij de overeenkomsten en verschillen tussen elkaar in kaart wilden brengen. Andere partijen zouden hier dan op kunnen reageren. Maar toen de echte gevoelige onderwerpen op tafel kwamen, bleken de verschillen onoverbrugbaar. Voornamelijk op het gebied van windmolens en zonneparken liepen de twee partijen erg uiteen.

Omdat later ook de ChristenUnie mede vanwege dit onderwerp coalitiegesprekken met de BBB - en onder meer JA21 - niet zag zitten, raakte de BBB het initiatief in de formatie kwijt. Dezelfde avond beslisten GroenLinks en VVD dat zij samen een poging gaan wagen. Zij zijn nu met zeven andere partijen in gesprek: D66, PvdA, CDA, ChristenUnie, PvdD, SGP en Volt.

Boze tongen zouden kunnen beweren dat dit allemaal een vooropgezet plan was, dat wij de afgelopen maanden naar een theaterspel hebben gekeken terwijl het vooraf duidelijk was dat het huidige college graag doorwilde met de VVD. Maar Van Ojik en De Vries denken dat BBB en GroenLinks echt een serieuze poging hebben gewaagd. "Maar ik snap ook wel dat mensen een andere conclusie trekken", zegt de burgemeester van Oudewater.

Van Ojik was verrast geweest als het wel was gelukt tussen de twee partijen. "De verschillen zijn ook groot." Opvallend is dat er ook enkele paralellen zijn tussen deze formatie en de vorige formatie waarin de oud-politici formateur was.

Destijds had Van Ojik twee grote uitdagingen. Wat te doen met Forum voor Democratie (FvD), de partij die toen vanuit het niets met zes zetels in de Staten kwam? En het blok GroenLinks, D66, PvdA en ChristenUnie wilde toen niet met VVD én CDA, twee partijen die juist wel met elkaar wilden.

Het werd al snel duidelijk dat een coalitie met FvD niet mogelijk was. De partijen kwamen erachter dat het qua windmolens en zonnepanelen lastig zou worden afspraken te maken. Bij de huidige formatie bleek dat ook het struikelblok tussen de BBB en GroenLinks en BBB en de ChristenUnie. En destijds liet het CDA uiteindelijk de VVD vallen en ging zij in gesprek met de vier partijen. "Als partijen eenmaal gekozen hebben om serieus met elkaar te onderhandelen, dan weet je: dit gaat niet snel meer mis", zegt Van Ojik.

"Natuurlijk zijn er verschillen: de één wil meer auto, de ander wil meer fiets. De één is voor zonnepanelen en de ander voor woningbouw. Maar als je voor elkaar gekozen hebt, dan gun je elkaar ook wat. Dat is ook in eigen belang. Als een partij met weinig thuiskomt, en je hebt zelf wel veel binnengehaald, dan gaat dat uiteindelijk niet werken. Dat wordt een instabiel college."

Volgens de oud-fractievoorzitter van GroenLinks is het nog wachten tot de huidige negen partijen die met elkaar in gesprek zijn, wordt gereduceerd tot het aantal dat echt met elkaar gaat onderhandelen. "Pas dan gaan zij écht de inhoud in. De rol van formateur wordt dan ook meer die van technisch voorzitter. Het spannendste politieke moment is dan voorbij. Want de provincie goed besturen gaat om meer dan partijpolitiek. Het is ook hoeveel financiële ruimte er is en wat de inbreng van ambtenaren wordt."

Uiteindelijk komt er nog één spannend moment. Dat is wanneer alle afspraken zijn gemaakt en de onderhandelaars daarmee teruggaan naar de fractie. "Dan wordt de balans opgemaakt en denken partijen: 'Kan ik hiermee naar m'n achterban?' Dat zijn spannende dagen", zegt Van Ojik. "Zaak is dat dan iedereen zijn hoofd koel houdt en niet met rare wensen terugkomt."

Van Ojik en De Vries verwachten dat (een aantal van) de negen partijen die nu aan het praten zijn, er ook gaan uitkomen. "Absoluut, daar ben ik van overtuigd", zegt De Vries. Zelf denkt hij dat het huidige college wordt aangevuld met de VVD en nog een andere partij. "De VVD voelt zich misschien ook niet comfortabel als zij de enige nieuwe partij is."

Volgens de burgemeester van Oudewater wordt het heel belangrijk hoe de belangen en behoeften van de mensen die op de BBB hebben gestemd wordt meegenomen in de nieuwe plannen. "Anders zullen zij dat over vier jaar merken, want de BBB is geen partij die verdwijnt, het is geen eendagsvlieg. Het kan ook nog zijn dat de partijen er in de formatie achter komen dat zij de BBB wel echt nodig hebben."

En gaan de partijen voor de zomervakantie al een akkoord sluiten? De Vries: "Ik zeg altijd: Dat is politiek."