Van schunnige praat tot orale seks: ernstige misstanden vrouwengevangenis blijken structureel, inspectie pleit voor nú ingrijpen

Van seksueel getinte opmerkingen tot orale seks en relaties: er bestaat binnen de gevangenis een cultuur waardoor het mogelijk is dat medewerkers niet-integer gedrag vertonen richting gevangenen, waaronder seksueel grensoverschrijdend gedrag. De inspectie deed daar onderzoek naar nadat vorig jaar een cipier werd ontslagen vanwege seksueel wangedrag. Kort daarna kreeg de inspectie nog meer signalen binnen van misstanden in de gevangenis.

Die incidenten staan niet op zichzelf, blijkt nu. Voor het onderzoek heeft de inspectie 66 respondenten gesproken, voornamelijk medewerkers en gevangenen. Bijna de helft van hen meldde niet-integer gedrag van werknemers richting gedetineerden, waarbij het met name om seksueel getinte opmerkingen ging. De meeste gaven aan dit zelf meegemaakt of waargenomen te hebben.

De inspectie noemt in het rapport geen specifieke voorbeelden van seksueel grensoverschrijdend gedrag om de anonimiteit van de ondervraagden te waarborgen. Wel worden een aantal zaken genoemd die voorkomen, zoals het "op een seksuele manier bekijken" van gedetineerden. Maar het ging volgens de inspectie ook verder. "Respondenten geven ook aan dat er seksuele handelingen tussen medewerkers en gedetineerden plaatsvinden, waaronder tongzoenen en orale bevrediging", staat in het rapport te lezen. Ook is er sprake van relaties tussen gevangenen en medewerkers.

De gedetineerden zeggen ook dat zij niet gelijk behandeld worden en dat er sprake is van willekeur. "Respondenten geven aan dat gedetineerden die er goed uitzien of goed liggen bij medewerkers meer voor elkaar krijgen. Zij mogen bijvoorbeeld extra bellen. In sommige gevallen krijgen bepaalde gedetineerden ook privileges, zij mogen bijvoorbeeld vaker uit hun cel."

Dat er tussen gevangenen en medewerkers een ongelijkwaardige verhouding bestaat, is volgens inspecteur-generaal Esther de Kleuver van de inspectie reden te meer om direct in te grijpen. "Wat we zien is dat deze bevindingen heel ernstig zijn. Des te meer omdat deze vrouwen in een afhankelijke positie zitten. Dat maakt handelen extra urgent."

Volgens de onderzoekers zijn er meerdere redenen voor de misstanden. Zo is het onder medewerkers niet gebruikelijk elkaar aan te spreken op hun gedrag, onder andere vanwege de heersende regel dat je collega's nooit afvalt en de privébanden tussen werknemers. Daardoor kunnen medewerkers hun zorgen, twijfels en gevoelens over integriteit moeilijk bespreken.

Daarin is ook een rol voor leidinggevenden weggelegd. Zij moeten medewerkers die niet-integer gedrag aan de orde stellen steunen en beschermen, zodat er een veilige omgeving ontstaat om elkaar en de leiding aan te spreken.

Bovendien is een vrouwengevangenis volgens de inspectie wezenlijk anders dan een mannengevangenis en vraagt dat dus ook andere vaardigheden van medewerkers. In de opleiding van de cipiers en medewerkers wordt daar geen onderscheid in gemaakt en ook worden er geen andere opleidingen of trainingen aangeboden die specifiek ingaan op het werken met vrouwelijke gevangenen.

Er moeten daarom duidelijke richtlijnen komen over hoe cipiers zich richting vrouwelijke gevangen moeten gedragen. Ook moet gekeken worden welke competenties en vaardigheden er precies nodig zijn voor het werken met vrouwelijke gevangenen. Medewerkers moeten zich als dat nodig is hierin ontwikkelen en waar mogelijk moeten nieuwe medewerkers op deze vaardigheden worden geselecteerd.

Een ander probleem is de man-vrouwverhouding in de gevangenis. Momenteel is 70 procent van de medewerkers man en 30 procent vrouw, terwijl zowel gedetineerden als medewerkers aangeven dat het liefst andersom te zien. Zo geven gevangenen aan dat zij over sommige zaken liever met vrouwelijke cipier praten. Vrouwelijke medewerkers merken dit ook, zij gaven aan vaak veel vragen van gevangenen te krijgen aan het begin van hun dienst.

Volgens medewerkers die er al langer werken was deze verhouding in Nieuwersluis vroeger beter. Dit veranderde met de sluiting van de Utrechtse gevangenis Wolvenplein in 2014. Hierdoor werden mannelijke medewerkers van die gevangenis overgeplaatst naar Nieuwersluis.

Dit verstoorde niet alleen de balans, maar deze bracht volgens medewerkers ook een machocultuur mee zoals zij die gewend waren vanuit het werk met mannelijke gevangenen. Deze cultuur zou zich kenmerken door het gebruik van grove taal en het maken van seksistische opmerkingen.

De inspectie adviseert de gevangenis daarom de balans tussen mannelijke en vrouwelijke medewerkers op álle afdelingen in orde te brengen. "We denken dat het voor de hele cultuur in de gevangenis beter is als die balans verandert." Tot die tijd moet de organisatie ervoor zorgen dat er overdag op elke afdeling minimaal één vrouwelijke medewerker aanwezig is.

Niet alleen de gevangenis in Nieuwersluis krijgt adviezen van de inspectie, ook de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) kan het een en ander verbeteren. Zo moeten zij een meldpunt inrichten waar vrouwelijke gevangenen zonder dat het personeel dat weet misstanden kunnen melden.

Ook moeten ze aparte opleidingen of cursussen aanbieden aan medewerkers die met vrouwelijke gevangenen werken en raadt de inspectie de DJI aan te kijken of de bevindingen uit dit rapport ook gelden voor andere Nederlandse inrichtingen waar vrouwen verblijven.