Dit is hoe honderden artsen tijdens de Tweede Wereldoorlog in Kamp Amersfoort terechtkwamen

De centrale vraag van de voorstelling is hoe het kwam dat artsen, die dezelfde beroepseed hebben gezworen, tegenover elkaar in het concentratiekamp terechtkwamen.

Nederland telde in de Tweede Wereldoorlog zo'n 6500 artsen en daarvan waren er 534 Joods. Al in 1940 werd het snel duidelijk dat de Joodse collega's het werken onmogelijk werd gemaakt. Daar ontstond bij de andere artsen veel woede over. Een jaar later richtten de nazi's de Artsenkamer op, een soort nationaalsocialistische vakvereniging. Zo probeerden de Duitsers grip te krijgen op de medische stand. Artsen werden verplicht om lid te worden, maar dat werd massaal geweigerd, want ze vonden het nationaal socialistische ideologie in strijd met de medische ethiek en met de medische onafhankelijkheid.

Aan het eind van de zomer van 1941 werd de geheime verzetsorganisatie Medisch Contact opgericht. "Zij stuurden berichten met richtlijnen en waarschuwingen rond naar collega's, om bijvoorbeeld bepaalde bevelen van de Duitse bezetter niet op te volgen", zegt historicus Floris van Dijk van Kamp Amersfoort. "Een van die berichten was bijvoorbeeld: 'Pas op, jullie gaan binnenkort het bevel krijgen dat je patiënten met schot- of steekwonden moet melden bij de Duitsers. Die zijn op zoek naar verzetsstrijders. Dat gaan we dus niet doen.' Ook weigerden de artsen mannen te keuren voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Op die manier werden steeds allerlei ideeën en maatregelen van de Duitsers heel effectief ondermijnd."

De eerste vergadering van Medisch Contact was thuis bij de Utrechtse huisarts Hendrik ten Cate. Dat moest natuurlijk zo onopvallend mogelijk, maar dat lukte niet altijd. Zo stonden er bij een van de vergaderingen ineens dertig fietsen tegen het tuinhek, blijkt uit een anekdote. Toch konden de artsen ook gebruikmaken van hun voordeeltjes, zo hoefden zij zich niet aan de spertijd te houden. "Dat gaf ze meer bewegingsvrijheid."

Begin 1942 werden elf organisatoren van het artsenverzet opgepakt en in Kamp Amersfoort gevangengezet. Floris van Dijk: "De nazi's dachten, we hebben de ergste elf te pakken, dus die geheime berichten houden dan wel op. Maar hun plek werd gewoon ingenomen door andere artsen. Zo eensgezind waren ze dus. Tot verbazing van de nazi's bleven die berichten met anti-Duitse instructies gewoon verschijnen. Dat geeft aan hoe hecht die beroepsgroep was."

In de zomer van 1943 organiseerde Medisch Contact een van hun grootste protestacties, de zogenaamde 'bordjesactie'. Van Dijk: "De artsen plakten het woord arts op het bordje van hun praktijk af en krasten het woord door op hun receptenbriefjes. Op die manier deden ze afstand van hun medische bevoegdheid en waren er officieel geen artsen meer operationeel inzetbaar in Nederland. Dat had een enorm effect en bracht een schok teweeg bij de nazi's."

De actie was een reactie op de toenemende druk die de nazi's op artsen legden om lid te worden van de Artsenkamer. De artsen stuurden opnieuw een protestbrief aan de Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. Die gaf de opdracht om de 1700 ondertekenaars van deze brief te arresteren. Daarna verfden NSB’ers het woord ‘arts’ op de muren van hun praktijkruimte en woonhuis, om het arresteren gemakkelijker te maken. Veel artsen doken onder, maar ongeveer 360 artsen werden gearresteerd. De meeste van hen belandden in Kamp Amersfoort. Het Medisch Contact bleef tot het einde van de oorlog bestaan. Van Dijk: "De nazi's waren bevreesd voor infecties en wilden de dokters te vriend houden. Op deze afhankelijkheid is door de artsen slim ingespeeld."

De tentoonstelling Artsen(l)eed in Nationaal Monument Kamp Amersfoort is te zien tot en met 7 januari 2024.