2018: half miljard euro voor 17 minuten reistijd, Uithoflijn is politiek en financieel fiasco

Hoewel al eerder duidelijk is dat het langer gaat duren voor de tram daadwerkelijk gaat rijden en dat de kosten hoger uitvallen, is 2018 het jaar dat de complete puinhoop en bestuurlijke chaos in het project duidelijk worden. Onderzoekers schrijven meerdere dikke kritische rapporten en ook de media leggen de bestuurlijke chaos tussen gemeente, provincie en aannemer BAM bloot.

Het project Uithoflijn is als een schip met meerdere kapiteins. Het project wordt namelijk uitgevoerd door de gemeente en provincie Utrecht samen. De twee kapiteins, wethouder Lot van Hooijdonk (GroenLinks) en toenmalig gedeputeerde Jacqueline Verbeek-Nijhof (VVD) komen begin dit jaar met een vervelende boodschap.

Er is 84 miljoen euro extra nodig, terwijl de tram pas in de zomer van 2019 zou gaan rijden. Later wordt na onderzoek duidelijk dat de kosten nog verder uit de hand zouden lopen. Het totale prijskaartje voor de Uithoflijn is inmiddels rond de half miljard.

Oorzaken van de overschrijdingen zijn deels onderlinge ruzies tussen provincie, gemeente en aannemer BAM, staat in een rapport. Zo kunnen wethouder Van Hooijdonk en gedeputeerde Verbeek-Nijhof niet met elkaar door één deur. Hierdoor is regelmatig het gezamenlijke doel, een rijdende tram die op tijd af is, uit het oog verloren.

Een ander conflict is met aannemersbedrijf BAM. Dat wil het bijltje erbij neerleggen omdat het niet meer onder de kosten en de deadline kan werken. Vanuit de ambtenarentop worden daarom twee hoge projectmanagers op straat gezet om de druk van de ketel af te halen. Schipbreuk lijden bij project Uithoflijn lijkt onontkoombaar. Met alle financiële gevolgen van dien.

De relatie met BAM heeft ook nog andere gevolgen. Dit jaar komt er een onderzoek naar mogelijke belangenverstrengeling omdat de provinciedirecteur een verleden heeft met de aannemer van de tram. Niet-integer handelen is niet aan te tonen, maar de accountant van de provincie blijft onderzoek doen naar mogelijke gevolgen.

Vanuit Den Haag kijkt minister Ollongren mee over de schouder omdat de jaarrekening van de provincie uit 2017 door de accountant niet goedgekeurd kan worden. Ze heeft de betalingen aan de provincie, van vier miljoen euro per week, om die reden voorlopig stopgezet.

Politieke partijen buitelen over elkaar heen met kritiek. Zowel de gemeenteraad als Provinciale Staten reageren verbolgen op alle ontwikkelingen. Hoe kon de tram zonder überhaupt te rijden zo ongelooflijk ontsporen? Achter de schermen is daar al veel onderzoek naar gedaan. Maar na de bekendmaking van de kostenoverschrijding vindt de gemeenteraad in Utrecht het begin dit jaar belangrijk om een van deze rapporten openbaar te maken.

In het zogeheten auditrapport wordt de vloer aangeveegd met de provincie Utrecht. Al sinds 2015 gaan er allerlei dingen mis en wordt er niet geleerd van deze gemaakte fouten. Gedeputeerde Verbeek-Nijhof trekt haar conclusies en stapt uit zichzelf op. Vanuit de coalitie in de Staten wordt daar ook op aangestuurd door D66 en GroenLinks. Maar op de achtergrond van het opstappen lijken zich "politieke spelletjes" af te spelen. En met de gemeenteraadsverkiezingen op komst wordt de druk hoog opgevoerd.

Want ongeveer tegelijkertijd met het opstappen van de gedeputeerde ploft er een urgente brief op de deurmat van het provinciehuis. In de brief schrijven tien wethouders uit samenwerkingsverband U10 dat ze boose zijn op Verbeek-Nijhof. Om de kostenoverschrijdingen van de Uithoflijn op te vangen, moeten gemeenten namelijk 14 miljoen euro voor fietspaden en andere fietsprojecten inleveren. Op deze manier wordt het geldtekort van de stad en provincie een geldtekort van veel gemeenten in de regio. Onder de brief staat de handtekening van Uithoflijn-partner Lot van Hooijdonk.

Direct nadat de brief naar buiten komt, benaderen diverse politieke bronnen RTV Utrecht. Met de brief zou worden gesjoemeld. Het schrijven zou gehaast verstuurd zijn zonder dat wethouders wisten van de inhoud. De passages over de Uithoflijn roepen vraagtekens op. Wethouder Van Hooijdonk erkent na een spoedoverleg bij de U10 dat de timing van de brief niet is afgestemd, maar dat zou niet expres zijn gebeurd.

Of de kritische brief het politieke zetje in de afgrond is voor de toen net opgestapte gedeputeerde Verbeek-Nijhof blijft onduidelijk, maar het is niet ondenkbaar dat het van invloed is. Wat betreft de kritiek van de Utrechtse gemeenten: de provincie heeft een compensatieregeling gevonden, maar alsnog verdwijnt er 10 miljoen euro voor fietsprojecten in de Uithoflijntekorten.

De nieuwe tramlijn zorgt naast ruzie onder bestuurders ook voor veel spanningen in de gemeenteraad en Provinciale Staten. Het regent extra spoeddebatten omdat de politiek zich overvallen voelt door al het slechte nieuws dat zich gedurende 2018 opstapelt. Communicatie naar hen blijkt minimaal en ernstig beperkt, zo onderschrijven meerdere onderzoeken naar de chaos.

De coalitie van de provincie Utrecht lijkt bijna te klappen omdat de VVD de stad de touwtjes uit handen wil nemen bij de Uithoflijn. Dit stuit coalitiepartners D66 en GroenLinks tegen de borst. Het voorstel wordt daarom, na politiek overleg op hoog niveau, op het allerlaatste moment ingetrokken.

In de stad komt het debat eind dit jaar op gang. Uit onderzoek van de Rekenkamer in december blijkt dat het budgetrecht van de gemeenteraad te zijn geschaad. Een politieke doodzonde, zo stellen oppositiepartijen die zwaaien met een motie van wantrouwen en een motie van afkeuring. Beiden worden niet gesteund door coalitiepartijen, waardoor wethouder Van Hooijdonk mag blijven zitten.

WANNEER RIJDT-IE NOU?
Tot slot nog de hamvraag: is de tram in 2019 wél klaar? Daarover zijn de meningen nogal verdeeld. De Uithoflijn werkt momenteel nog met een ambitieuze 'stuurplanning' die uitgaat van rijden in de zomer van 2019. Daarnaast is er een tweede scenario, de veel realistischere 'hoofdplanning', die rekent op december 2019.

Maar onderzoekers zeggen dat zowel hogere kosten als tijdgebrek alles behalve uitgesloten zijn. Ook de planning blijft onder druk staan door problemen bij Vaartsche Rijn en een overweg bij de Koningsweg. Het oplossen van die problemen ligt volgens de laatste berichten op schema. De gemeente en provincie houden het er op dat er een slagingskans van 85 procenten is dat hun planning lukt. Dit jaar leert immers dat niets meer een zekerheid is bij een van de duurste projecten uit onze regio.

Onze tijdlijn is inmiddels uitgegroeid tot een groot chronologisch naslagwerk. Hier valt elke relevante ontwikkeling terug te lezen.