Universiteitsmuseum onderzoekt gipsen maskers van Indonesische hoofden: 'Meest controversiële erfgoed'

De gipsen maskers werden rond 1910, toen Indonesië een kolonie was van Nederland, gemaakt voor een onderzoek van professor Kleiweg de Zwaan. Hij liet daarvoor afgietsels fabriceren van de gezichten van inwoners van het eiland Nias, voor de kust van Sumatra. Het onderzoek werd vervolgens nooit uitgevoerd, maar sindsdien liggen er zo'n dertig maskers in Utrecht. In totaal zijn er zo'n 120 afgietsels, niet allemaal van bewoners van Nias. Ook het Rijksmuseum heeft er een paar.

Hoewel het dus niet gaat om roofkunst, oftewel gestolen spullen, hangt er aan de maskers wel een onfrisse geur, geeft ook Paul Voogt, directeur van het Universiteitsmuseum, toe. Staand bij negen exemplaren legt hij uit waarom ze werden gemaakt. "Dit was een onderzoek naar volkeren van Indonesië en rassen, wat toen nog een heel gangbaar begrip was. In de 20e eeuw is dat allemaal veranderd. Men kwam erachter dat het wetenschappelijk niet houdbaar was. En met de opkomst van het Nazisme kreeg het een heel andere reuk."

En ook al kregen de mensen die meewerkten aan de afgietsels er iets voor terug: ook daar valt wel iets op af te dingen. Voogt: "Het waren vrijwilligers. Maar in een koloniale context kan je afvragen hoeverre dingen vrijwillig zijn geweest."

Dit alles was reden voor het Universiteitsmuseum om mee te werken aan een project om te kijken wat ze met de maskers moeten doen. "Wij gaan in het kader van een groot onderzoek naar koloniaal erfgoed onderzoek doen naar de maskers, samen met Indonesische onderzoekers en het museum op Nias."

Zo zal er worden gezocht naar de nabestaanden van de mensen wiens gezichten vereeuwigd verstild in Utrecht liggen. Dat zou zomaar kunnen lukken want van elk masker is de naam en het dorp van degene die in gips is gevangen bekend. Voogt: "We hebben contact met het museum daar en we zetten daarmee een uitwisselingsproject op. We gaan replica's opsturen." Er is gekozen voor kopieën omdat het gips van de originele maskers volgens het museum snel zou vergaan in het tropische klimaat.

Als het museum klaar is met de maskers, dan zal er daarna ook nog een keertje gekeken worden naar de andere spullen in het depot, aldus Voogt. "Er zijn destijds ook stenen en dieren verzameld. Dat heeft ook een koloniale herkomst. We zullen in de loop van de jaren ook op dat gebied verder onderzoek moeten doen."

De discussie over geroofde kunst in musea leeft volop in Nederland en daarbuiten. Gisteren werd duidelijk dat Nederlandse musea en universiteiten gaan onderzoeken wat er moet gebeuren met spullen uit koloniale collecties.

De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek heeft daarvoor 3,5 miljoen euro beschikbaar gesteld, andere organisaties hoesten één miljoen euro op. Elf wetenschappers gaan vier jaar lang de collecties van negen musea in kaart brengen.

Het Utrechtse Universiteitsmusem is een van de instellingen die de eigen collectie onder de loep laat nemen. In totaal doen elf instellingen dit, waaronder verder nog het Museum Volkenkunde in Leiden en het Tropenmuseum in Amsterdam.