Schimmelhooligans en paddenstoelenjassen: hoogleraar maakt zich niet druk om uitbraak

Hoogleraar microbiologie Han Wösten heeft de leeftijd bereikt dat hij accepteert dat een artikel over schimmels her en der een bocht afsnijdt om een punt te maken. Gaat het over potentieel gevaarlijke schimmels, zoals Candida auris, dan is de kort-door-de-bocht-uitleg: vooral gevaarlijk voor mensen die al ernstig ziek zijn en een verzwakte afweer hebben, zoals bepaalde kankerpatiënten of mensen met AIDS. In de overige gevallen kan het afweersysteem de schimmel prima de baas en is er weinig reden tot zorg.

Interviewverzoeken over ziekmakende schimmels stuurt Wösten het liefst door naar een collega. Het is met schimmels namelijk net als met voetbalsupporters: de vijftig ruziezoekers komen in het nieuws. Met schimmelhooligans is dat niet anders. Er zijn 100.000 soorten schimmels geïdentificeerden daarvan kunnen hoogstens een paar duizend soorten op lichaamstemperatuur groeien. "Daardoor kunnen heel veel schimmels al geen infecties veroorzaken."

Wösten vertelt liever dat schimmels aan de basis staan van onmisbare uitvindingen zoals penicilline, voor de citrussmaak in 7-up zorgen en een belangrijk bestanddeel kunnen vormen in huidcrèmes. En dan hebben we het nog niet eens over de toekomst gehad. "Schimmels in een duurzame wereld" noemt hij dat. Schimmels als plantaardige vervanger voor vlees en leer zijn er al, volgens Wösten komt er een tijd dat schimmels huizen bouwen en op grote schaal water zuiveren.

Eerst nog over Candida auris. In de Verenigde Staten is het aantal zieken in twee jaar tijd verdubbeld. In Nederland zijn slechts vijf gevallen in de afgelopen vijf jaar ontdekt. Het RIVM bereidt zich desondanks toch voor op een mogelijke uitbraak.

"Ik lig er niet wakker van", zegt Wösten over Candida auris en eigenlijk alle schimmelsoorten die potentieel gevaarlijk zijn voor de mens. Het menselijk lichaam is immers steeds zo geëvolueerd dat het de schimmels kan bestrijden. Schimmels zijn bovendien wezenlijk anders dan virussen. Kleine kans dat een ziekmakende schimmel van een dier naar de mens overspringt zoals bij het coronavirus het geval was.

Maar evolutie laat zich niet voorspellen, dus het zóu kunnen dat een schimmelsoort zich gevaarlijk ontwikkelt. Net als het in theorie zou kunnen dat de zombie-schimmel cordyceps het brein van mensen overneemt zoals in de serie The Last of Us. Wösten: "Maar er zou ook een enorme hond kunnen komen die ons allemaal opeet." In theorie.

In de praktijk heeft Candida auris alvast één horde genomen die bestrijden bemoeilijkt. De schimmel is resistent tegen sommige antischimmelmiddelen. "Daar moet we heel kritisch over nadenken", zegt Wösten. En dan met name over het gebruik van schimmelbestrijdingsmiddelen. "Wat gebruiken we in de landbouw bijvoorbeeld? En wat gebruiken we als geneesmiddel? Hoe kunnen we daar met zijn allen mee omgaan en kunnen we misschien ook nieuwe geneesmiddelen tegen schimmels ontwikkelen?" Volgens het RadboudUMC overlijdt zo'n 35 procent van de patiënten bij wie Candida auris in de bloedbaan komt.

"Ik hou van opgeruimd, maar het komt er maar niet van", zegt Wösten over zijn kamer in een betonnen kolos op Utrecht Science Park. Op het bureauligt stapels papier, een leeg wijnglas, een kitspuit. De hoogleraar doet zelf geen onderzoek meer, maar geeft les en begeleidt tien promoverende onderzoekers. Schimmelonderzoek "is best wel bikkelen, want de natuur laat zich niet leiden", zegt Wösten.

Hij kan het weten. Zo ontdekte Wösten ooit een waterafstotend eiwit dat de spanning op het wateroppervlak verlaagt, precies op het moment dat paddenstoelen door de waterspiegel moeten breken. Een eerste proef slaagde, een week later de tweede proef ook. De derde proef? Mislukt. En de vierde en de vijfde ook. "Ik werd helemaal gek, want ik geloofde er in maar het werkte niet meer." De boosdoener bleek een nieuw apparaat waardoor de proefopstelling trilde. In een trillingvrije uithoek van het gebouw slaagde het experiment weer.

Wat hij wil zeggen: die diepe dalen maakt hij als begeleider minder mee. Er is altijd wel een onderzoeker in zijn groep die het voor de wind gaat. Hij vergelijkt het met een atletiekcoach. "Als jij tien atleten traint en negen halen niet die gouden medaille en één wel, dan is de trainer ook hartstikke blij."

Het waterafstotende eiwit is overigens alsnog een stille dood gestorven. De onderzoekers hadden al visioenen van waterafstotende autoruiten, geen ruitenwisser meer nodig. Of biologische luiers, met waterafstotende randen. Maar helaas: de productie van het eiwit bleek te duur en dus zijn piepende ruitenwissers geen relikwie uit het verleden. "Maar in de literatuur staat het wel." En dus kunnen andere onderzoekers verder bouwen op de ontdekking.

De hoogleraar legt een lappendeken van flinterdunne schijfjes op tafel. "Dit is het allereerste schimmelleer dat wij hebben geproduceerd in het lab." De schijfjes zijn gekweekt in Petri schaaltjes, op elkaar gelegd en gedroogd. "Ja je mag het wel vastpakken, maar voorzichtig hoor."

Wösten legt nog twee lapjes op tafel. Soepel, stevig, leerachtig. Een beige lapje leer is de tweede generatie uit 2018. Het nieuwste lapje is dit jaar gemaakt, lichtbruin met een motief als de huid van een hagedis. De eerste jas van schimmelleer is binnenkort te koop bij luxe modehuis Balenciaga. Kosten: 9000 euro.

De ontwikkeling van het schimmelleer is maar een voorbeeld. Met schimmels zou je kleding kunnen ontwikkelen die je huid voeden en zelfbouwende gebouwen.Er wordt gewerkt aan schimmels die op grote schaal water zuiveren van medicijnresten en bestrijdingsmiddelen.

Nog één gesprek met een promovendus en dan kan Wösten naar huis. Of het daar dan even afgelopen is met die schimmelfascinatie? Nou, nee. Op het menu vanavond: zelfgekweekte Shiitake paddenstoelen. Prima vleesvervanger. In dikke plakken aan twee kanten bakken. Dan heb je volgens Wöstens "een sensatie". Op één probleem moeten slimme schimmelkoppen nog wel een antwoord vinden. De moeder van Wösten is vegetariër, maar vindt de paddenstoelen niet lekker. "Zo is het altijd wat."